سُبحانَکَ لاعلم? لَنا ا?لاماعَلمتَنا
در ادامه سلسه مباحث ومقالات درحوزه ( تاریخ تفکرات سیاسی ) وچگونگی تشکیل وتکوین این تفکرات،دراین جزوه به بررسی عقاید وآرمانهای علی ابن ابیطالب (ع) می پردازیم .
جامع ترین ومعتبرترین سندی که به واسطه آن می توان به خطوط فکری آن حضرت پی برد ،کتاب معظم نهج البلاغه بوده ومهمترین سند موجوددراین کتاب ، درخصوص اعتقادات سیاسی ایشان ،توصیه نامه ای است که آن بزرگوار جهت مالک اشتربه هنگام گسیل داشتن وی به سرزمین مصر جهت حکومت نگاشته اند،که هم حاوی نکات اخلاقی بوده ودر فلسفه اخلاق قابل تحلیل وتعمیق است وهم دارای لطائف وظرافتهای سیاسی است که درفلسفه سیاست قابل طرح میباشد. این بدین معنا نیست که عقاید آن حضرت را فقط از روی این عهدنامه میتوان شناخت بلکه سراسر زندگی پربارشان حاوی پندها واندرزهای سراسر فیض ورحمت جهت پیروانش وجویندگان راه حق وحقیقت می باشد .زمانی آن حضرت به هنگام دوختن کفش خود درجواب یکی ازیارانش فرمودند (به خدا قسم ارزش این کفش نزدمن ازخلافت بر شما بیشتراست مگراینکه حقی را زنده ویا باطلی را ازبین برده باشم) .ازاین سخن وازسیره عملی آن بزرگوار می توان به جرأت اظهارکرد که امام علی (ع)هرگز درطول زندگی وخلافت خودحق را فدای مصلحت ننمودند.
دریک تقسیم بندی کلی میتوان این فرمان را به ده فصل مجزا تقسیم نمود : 1-تقواوفضیلت رهبران 2-چگونگی شکل گیری و اقتدارسپاهیان 3-خصوصیات قضات وسیستم قضائی 4-چگونگی انتخاب ورفتاربا والیان منتخب5-لزوم بازرسی همیشگی، ونحوه بازرسی از همه کارگزاران 6-دقت درامورمالیاتی واهمیت آن 7- چگونگی رشد کشاورزی وتاثیرآن برجامعه 8-دقت درانتخاب وزیران وویژگیهای آنان 9-اهمیت تجارت وتسهیل امورتجاری 10-اهمیت رسیدگی حاکم به طبقه ضعیف وارکارافتاده درجامعه .
البته بحث درباره کلیه فصول فوق الذکردر حوصله این مقال نگنجیده از اینروبه چند فصل مهمترآن خواهیم پرداخت .
حضرت علی با اصرار بر تقوا وتهذیب نفس رهبران، سرمنشا کلیه تغییرات در سطح جامعه را درشخصیت ومنش رهبر آن جامعه دانسته وخوشبختی وبیچارگی هر جامعه را در عملکردرهبران جستجو مینماید.از طرفی بر این باوراست که هر عملی ازسوی مدیران جامعه اثرات خود را حفظ کرده ونتایج زشت و زیبای آن توسط تاریخ به قضاوت آیندگان گذاشته خواهد شد. چنانچه یک فرد عادی دراعمال خود مرتکب اشتباهی شود تبعات آن دامن خود اوراخواهد گرفت، اما اشتباهات متولیان به کل جامعه حاضر وسرنوشت آیندگان تسر?ی خواهد یافت. امیرالمومنین به سبب اینکه درراس هرم قدرت زمان خودقرار داشت، هرگز مانند فیلسوفان? ا?توپیایی به ساخت یک شهر رویایی نپرداخته که آمال واهدافش را درآن جستجوکند، بلکه با رفتار ودستورات خویش که فصل الخطابی جهت کلیه پیروانش میباشدراههای رسیدن به مدینه فاضله راتشریح وانحرافاتی که منجربه رسیدن به مدینه جاهله میشودرانیزترسیم نموده اند .
امام علی دراین فرمان شهروندان رابه نام رعیت معرفی ، و رعیت را به دوگروه مسلمان وغیر مسلمان تقسیم کرده است که گروه دوم را نیزبه سبب آنکه مانند مسلمانان بنی بشرهستند دارای حقوق مساوی با سایرین میداند، تاجائیکه به کر?ات درگفتارخود به این امراشاره فرمودندکه حتی شخص خلیفه یا فرماندار نیزمانند سایرین بوده ودرخلقت وحقوق طبیعی که همراه انسان زاده می شود مانند بقیه یکسانند.وتنها تفاوت رهبران باسایرین ،مسئولیت هدایت جامعه میباشد که به علل مختلف به آنها سپرده شده ، وپاسخگویی درخصوص چگونگی اداره جامعه درنزد خداوخلق اومیباشد.وبه سبب همین مسئولیت سنگین ، حاکم را به توجه بیشتر به اموررعیت وکشورتوصیه نموده است.
حضرت علی (ع)دراین فرمان کلیه استانداران خود را از عوامفریبی بر حذر داشته، وهمواره آنان را به صداقت درگفتاروکردار ، وفای به عهد، رأفت و شفقت به رعیت توصیه نموده است ، و داشتن این صفات نیکو را برای هررهبریافرمانداری مهم دانسته وازدلایل مهم حفظ وبقای حکومت می داند،و معتقداست که مشروعیت حکومت که همانا میزان اعتقاد واعتماد مردم به آن است ازاین طریق بوجودخواهد آمد، و اینچنین رهبران برروح ودل شهروندان حکومت خواهند کرد ،دراین حالت است که اگرسخت ترین شرایط برآن جامعه مستولی گردد ،این توده است که با عشقی که به رهبروحکومت خوددارند سختی ها را درکمال سعةصدر تحمل کرده وبا تشریک مساعی با رهبران ،حملات قدرتمندترین دشمنان را باصلابت دفع خواهدکردپس آن حضرت براین باوراست که عشق مردم به حکومت به مراتب قویتراز سلاح می باشد. به عنوان یک مثال امروزی میتوان به اتحادجماهیرشوروی اشاره کردکه پس ازهفتادوسه سال به دلیل فشارهای اقتصادی روزافزون برمردم، که ناشی از بودجه کلان تسلیحاتی جهت جنگ سردو رقابت با غرب بود ،این نظام سیاسی باازدست دادن اقبال عمومی ومشروعیت مردمی خود علی رغم داشتن ضرادخانه های مملو ازسلاحهای اتمی قادربه حفظ نظام وایدئولوژی خود نشد. اما درآن روی سکه،یک فرماندار، بدون کوچکترین اعتقادی به مردم که فقط ازآنها بابت برپایی تجمع موافقین خود جهت تائید یا تکذیب اهدافش استفاده ابزاری مینماید و با نگرش پوپولیستی، توسط میلیتاریزه کردن جامعه چندسالی حکومت میکند،اما به تداوم حکومت خود نباید امیدوارباشد. چرا که موج سواری براحساسات مردم تازمان حیات موج تداوم دارد وبه محض فروکش کردن آن ، دیگرامکان پذیرنیست .یک حکومت یا فرماندارعوامفریب به دلیل اینکه ماهیت آن روز به روز بر مردم روشن میگردد، به همان نسبت ازمحبوبیتش کاسته شده ودیری نخواهد گذشت که مشروعیت خود را به طورکامل ازدست میدهد وحکومت بدون اقبال مردمی مانند آهنگری بدون آهن است وسرانجام محتوم چنین حکومتهایی رفتن و واگذاری حکومت به دیگران است . امام علی (ع) بارها در کلام خود به این امراشاره فرمودند که رضایت خدا جز با رضایت خلق خدا میسر نمیشود، پس طبق بیانات آن حضرت کسانی که خلق خدا را فریب میدهند دشمنی وخشم خدا را به خود می خرند،وهمانطورکه خداوندمتعال درسوره مبارکه صف آیه سوم می فرمایند: کَبر?َمَقتاً عندَالله َان تَقولوا مالاتَفعَلونَ ‹ این عمل که سخنی بگوئید وخلاف آن کنید بسیارسخت خدا را به خشم وغضب می آورد › پس به استناد کلام الله ، بیانات امیرالمومنین(ع)وفلسفه تاریخ میتوان نتیجه گرفت که کلیةحکومتها ، دولتها و رهبران? عوامفریب که همواره تحمیل? شعارهای? پرطمطراق به مردم را به تثبیت? شعوردرمیان آنها ارجح میدانند بسیارمذموم بوده ودرخور مطرودشدن هستند .
حضرت دربخش دیگراین فرمان درخصوص انتخاب استانداران توصیه وسفارش فراوان کرده است که از افراد آزموده در این مسند استفاده گردد ،پرواضح است که منظورازفردآزموده شخصی است دارای تخصص وتعهد،که درمسئولیتهای متعددی که داشته است قابلیتهای خود را بروز داده ونکوکاری او از دید والی محرزگردیده است،چراکه کنترل جامعه گاه مانندطنابی قطور،قابل اتکا بوده وگاهی از تار مو نازکتراست . اداره جامعه به راحتی طبخ یک غذا که درصورت بدمزه شدن به دورش بریزی نیست . (هرچندبه تصوربسیاری از رهبران حکومتهای فاشیستی ومردم گرا ،صفت وفادار بودن،به داشتن تخصص اولی بوده ومعتقدند که تجربه درضمن کاربوجودخواهدآمد) مدیریت جامعه بسیار پیچیده بوده، هم سخت وهم شکننده است وکوچکترین تصمیم اشتباه ازطرف حاکم، یا هیئت حاکمه، منجر به نتایج جبران ناپذیری برای آن جامعه واحتمالا نسلهای آینده خواهد شد . مدیریت به سبک آزمون وخطا گذشته از بارسنگین مالی که بردوش جامعه میگذارد،یک فرصت سوزی تاریخی است. درعصری که جوامع پیشرفته، دورازدسترس به نظر می آیند، وجوامع درحال توسعه نیزبه سرعت درحال تاخت می باشند، با این شیوه مدیریت آزمون وخطائی و اصراربرادامه آن ، جامعه در حالت گذاراز سنت به مدرنیسم درجا میزند وماندن? دراین مرحله تبعات اسفناک بسیاری به لحاظ اجتماعی واقتصادی بردوش مردمان آن جامعه می گذارد .
دربخشی دیگراز این فرمان،حضرت به مسائل مالی پرداخته اند، واین مسئله از دید حضرت علی به قدری قابل دفاع می باشد که بسیاری از دشمنیها را به سبب رعایت انصاف درمسائل مالی به خود خریدند. درواقع مسائل مالی خلاصه میشود درمداخل ومخارج دولت که از ارباب درآمد گرفته وصرف امورکشوری میشود.براساس سفارشات حضرت علی (ع) میبایستی درهردوقسمت عدل وانصاف رعایت شود به این معنی که ازچه کسی، بارعایت چه موازینی، وبه چه مقداردریافت، وبه چه کسی، تحت چه معیاری ،وچه مقدارپرداخت شود .مالیات گذشته از بحث تامین هزینه های جاری دولت، درترمیم وتحکیم پایه های اجتماع وتبیین طبقات ولایه های اجتماعی نقش غیرقابل انکاری دارد. میدانیم که اختلاف وشکاف طبقاتی عامل فروپاشی اساس خانواده واخلاق اجتماعی است .همینطوراصلی ترین محرک جهت اپیدمی? ناامیدی درسطوح مختلف جامعه بوده که خود این مسئله باعث رشد روز افزون بزهکاری وفحشا در جامعه میباشد.درجوامع امروزی بحث مالیات یکی از مسائل عمده در اداره هدفمند یک کشوراست . درواقع موثرترین فاکتور جهت به حداقل رسانیدن شکاف واختلاف طبقاتی موجوددرجامعه، دریافت? درست وبه موقع مالیات است که ما نمونه های موفق این مدل را درکشورهای سوسیالیستی مانند پادشاهی سوئد میبینیم .اگر نظام مالیاتی دریک جامعه بر اثر قانون وعدالت اجرا گرددکلیه امورمملکتی با وجوه مالیات قابل اداره بوده وسایر درآمدهارا می توان به ساخت وتکمیل زیرساختهای جامعه صرف کرد .گذشته از آن، کسانی که صاحب ثروت هستند با پرداخت مالیات دچار تعدیل دارایی شده ومالیات ماخوذه صرف افراد کم درآمدترخواهد شد.چون عدم دریافت قانونی وصحیح مالیات، به تشکیل ثروتهای قارونی منجرمیشود، وقارون بازمتولد شده توسط سیستم? غلط? مالیاتی، درهرکجا وهرمقطعی که قانون مانع? انجام? اعمال? پلیدش شود ،با پرداخت رشوه به مامور?فقیرشده به واسطه سیستم? غلط? مالیاتی ،حق را به باطل ،وزیبایی را به زشتی تبدیل کرده وجامعه را به ورطه فساد وتباهی میکشاند. البته ازدیدگاه امام علی دروهله اول دولت میبایست جهت شهروندان تولیدثروت نموده ویا تسهیل دراین مسئله را منجرشود .یعنی دراول این دایره دولت قراردارد که با پشتیبانی مالی یا وضع قوانین درست کسب وکارمردم رارونق بخشیده وازدرآمدحاصله آنها درصدی به عنوان مالیات دریافت نماید اگر که به واسطه اعمال دولت کسب وکار با رکود وکسادی مواجه گردید ، ستاندن مالیات ازمردم ظلم مکرر است . حال که ازمداخل دولت گفتیم درخصوص مخارج دولت ، اعتقاد حضرت علی بر این است که مهمترین وظایف دولت که میبایستی جهت تحقق آن هزینه نماید(باپوزش دراین قسمت خواسته های حضرت علی را جهت درک بهتر به واژگان معادل امروزی معنی کرده ایم مثلا اصرار آن حضرت بر پشتیبانی حاکم از قشر ضعیف وازکارافتاده را به تامین اجتماعی تعبیر نمودیم )ایجاد امنیت،آموزش وپرورش ،بهداشت وسلامت،تامین اجتماعی وکمک به رونق بازار ازطرق مختلف میباشد.
دراینجا به دلیل کوتاه کردن بحث به وظایف حکمران درقبال طبقه فرودین وآسیب پذیرجامعه یا نظام تامین اجتماعی میپردازیم . میدانیم که مالیات وتامین اجتماعی از عمده وظایف دولت درقبال مردم بوده وبه نوعی لازم وملزوم یکدیگرند چرا که دولت میتواند از راه تزریق کمکهای مالی که توسط اخذ مالیات بدست آمده به اقشار مختلف جامعه توان اقتصادی رابالا و رشد اقتصادی راتضمین نماید که به تبع آن رشدناخالص ملی ،افزایش درآمدسرانه هرنفر و پیرو آن دریافت وجوه مالیاتی نیزافزون میگردد. پس درقالب یک تئوری می توان گفت که هروجهی که با پرداخت آن به مردم، اقتصاد ازسایه رکود خارج شود با تبعات مثبتی که درگردش مالی وافزایش تولید وایجاد اشتغال ورشد درآمدهای مالیاتی دارد چندین برابر آن مجددا به خزانه دولت برخواهد گشت .( مانند طرح آقای کروبی درخصوص پرداخت وجه به ایرانیان بالای هجده سال) .درواقع تامین اجتماعی چهره یک دولت را به مردم نشان می دهد که درخصوص زشتی یا زیبائی آن قضاوت کنند.حضرت علی درفرمان خود بررسیدگی به پیران ،یتیمان وتهی دستان جامعه بسیاراصرارورزیده،تا جائیکه اینان را خانواده خدا، ودولتمردان ومتمولین جامعه را وکلای خدا میداند جهت رسیدگی ورتق وفتق امور آنان . ازنطرامام علی هر اتفاقی که درجامعه رخ دهد اول ازهمه چشم این گروه را اشکبارمینماید وکوتاهی دراین مسئله توسط حاکم را باهرعذری که داشته باشد نمی پذیرند ومیفرمایند که خدا نیزازآن حاکم نخواهد گذشت با این تفاسیر در یک نظام علوی که ستون آن بر منهج عدل بنا نهاده خواهد شد، باید به پوشش همه افراد واقشارجامعه همت گماشته شود چرا که یک فردمتمول هم نیاز به آسایش حال وامنیت آینده دارد. سازمان یا وزارت خانه ای که متولی این مسئله درهرکجای دنیا که باشد نباید صرفا به بیمه بازنشتگی وخدمات درمانی آنهم مخصوص کسانی که حق بیمه میپردازند اکتفا کند بلکه میبایست کلیه افراد جامعه مخصوصا افراد بی بضاعت راپوشش داده و یا به کاری بگمارد که بادسترنج خود زندگی کند ویا دولت از طریق مالیات های دریافتی به آنها تأمین آبرومندانه ای ارائه دهد. چه بسیارند کارخانجات ویا شرکتهایی که یک صدم مالیات واقعی خود را به دولت نمی پردازند وچه بسیارند افرادی که شبها باشکم گرسنه وبدون هیچ سقفی به بستر می روند ! به نظر شما چه کسی باید مالیات واقعی را ازآنان بستاند وبه اینان تأمین دهد ؟
اگر کسی خود را شیعه علی (ع) می داند محل اثباتش صرفا نوحه و?بکا براو وخاندانش نیست بلکه عمل به سیره،و امل به آمالش می باشد .اگرآ قای خمینی دروصیت نامه خود ، پس ازافتخار به مسلمانی، به شیعه علی (ع)بودن مفتخر است ،بدین لحاظ است که کلام اول حکومتگران عدل وکلام آخرشان نیزعدل باشد آقای خمینی حکومتگران پس ازخودش را بدین کار وصیت نموده است . حال با حفظ امانت،به بیان این فرمان از کتاب نهج البلاغه به ترجمه محمدعلی انصاری قمی از انتشارات نوین می پردازیم .
